|
'Kind in Nood' Het gevecht op leven en dood van Catherine Marneffe Ingrid de Bie; in: HUMO nr 2951/14, 254 maart 1997 Marie-France Botte is niet alleen door u, lezers, lot vrouw van het jaar geroepen, zij is ook de auteur van Kaatje Cactusbloem, het bekendste van alle nee-boekjes die in de nasleep van de affaire-Dutroux het licht hebben gezien. In oktober '96 verscheen de eerste Nederlandse vertaling. Vorige week kocht ik een exemplaar; een vierde druk, zo bleek. Maar net nu het allemaal zo lekker loopt, komt Catherine Marneffe roet in het eten gooien.
Zij moet niets hebben van weerbaarheidboekjes in het algemeen en Kaatje Cactusbloem in het bijzonder. Tot grote woede van Standaard-uitgeefdirecteur R van Schoonbeek die een brief op hoge poten naar De Morgen schreef, waarin hij zich beroept op de grote verkoop - meer dan een miljoen door het hele land en plannen voor een Duitse vertaling - en de lof van het Hof. En passant tikt hij de kritikaster op de vingers:
Helaas voor hem blijkt Catherine Marneffe de kinderpsychiater te zijn die tien jaar lang hoofd is geweest van Kind in Nood, het Vertrouwenscentrum van het AZ-VUB in Brussel, dat door haar werd opgericht. We ontmoeten dokter Marneffe in de cafetaria van de Ecole du Cirque. Tussen ons ligt Kaatje Cactusbloem. De jongste van haar twee zoontjes, die glunderend terugkomt van een sessie trommelen op Afrikaanse drums, zegt verrast: 'He, dat boekje!' Dr. Marneffe (lacht): Het boekje dat hij niet mocht lezen. Humo: Verboden lectuur! Dr. Marneffe:
Hij had het thuis gevonden, maar ik zei 'Lees dat niet, het is geen goed boekje. Dr. Marneffe: Absoluut niet. Weerbaarheid is een belangrijk begrip, maar het is iets dat je kinderen niet door kant-en-klare regeltjes kunt aanleren. Weerbaarheid is iets dat heel geleidelijk en spontaan wordt opgebouwd in alledaagse situaties en niet alleen in situaties van misbruik. ,,Of kinderen weerbaar zijn of niet heeft vooral te maken met de houding van volwassenen tegenover kinderen: of kinderen meer zelf mogen beslissen, of ze worden aangespoord op hun eigen oordeel te vertrouwen, of ze het met volwassenen oneens mogen zijn. Humo: Positief in Kaatje Cactusbloem is toch wel dat een kind daarin voor zichzelf opkomt en nee durft te zeggen tegen een volwassene. Dr. Marneffe: Dat is juist de grote leugen van die nee-boekjes, want kinderen mogen niet nee zeggen. Ze mogen niet nee zeggen als hun ouders overdrijven, klappen uitdelen of autoritair zijn. Ze mogen niet nee zeggen tegen een onderwijzeres die lastig is, veel roept en hen aan de oren trekt. Kinderen moeten volwassenen altijd gehoorzamen, behalve bij misbruik, dan moeten ze nee zeggen. Dat schept natuurlijk enorm veel verwarring. ,,Als morgen je oom of je vader plotseling je borsten beetpakt, zal je je wellicht zo beschaamd en overspoeld worden door zoveel vervelende gevoelens, dat je niet eens 'Neenee, dat mag je niet doen!' zal zeggen. Maar volgens de nee-boekjes moeten kinderen dat wel kunnen. ''Nee-boekjes maken kinderen bang. Ze krijgen de boodschap dat ze zich tegen volwassenen moeten verdedigen, want volwassenen zijn slecht. Alsof er niet veel meer volwassenen zijn die lief met kinderen zijn dan pedofielen! Bovendien moeten kinderen jonger dan twaalf kunnen rekenen op hun ouders en op volwassenen rondop hen om hen te verdedigen. ,, En wat als de situatie echt ernstig is? Hadden de kinderen die nee-boekjes gelezen, zouden ze ontsnapt zijn aan Dutroux en Derochette? Welnee, en dat beseffen kinderen maar al te best. ,,In Nederland en in de VS zij al veel studies gemaakt over dit soort boekjes en over video's als My body is my body (bij ons Mijn lijf is mijn lijf) en kids can say no. Blijkt dat 65% van de kinderen na het zien van die video's en het lezen van die boekjes zich enorm angstig voelt. ,,Want wat gebeurt er als je kinderen de boodschap geeft dat de wereld slecht is, dat er goede en slechte aanrakingen zijn, dat je voorzichtig moet zijn met aanrakingen van je ouders, omdat die seksueel getint kunnen zijn? Dan creëer je bij de kinderen het idee dat seksualiteit gevaarlijk is, en dat je maar beter kunt thuiszitten bij mama en papa in plaats van de boze wereld te ontdekken. Om het karikaturaal te stellen: zo maak je pedofielen. Pedofielen zijn mensen die enorm bang zijn, die niet onafhankelijk zijn, die vreemde relaties met hun ouders hebben gehad, die een bizar beeld van seksualiteit hebben, die heel bang zijn van relaties met volwassenen en van genitale seks. Humo: Toch zijn er 8.000 exemplaren van Kaatje de cactusbloem de nadruk wordt gelegd op praten: als er iets vervelend gebeurt, zeg het thuis. Kinderen zijn toch al geneigd vervelende dingen te verzwijgen. Dr. Marneffe: Dat is niet mijn ervaring. Als je het goed nagaat, geven misbruikte kinderen heel veel signalen, zij het misschien niet altijd - hoewel heel vaak - met woorden. Maar volwassenen hebben de neiging zich te identificeren met volwassenen en vergeten het kind in zich. Volwassenen lijden aan een soort psychologische doofheid en blindheid wat kinderen betreft. Hun eerste reactie is altijd: 'Dat kan niet! Je liegt!' ,,Ik ben sinds 22 jaar kinderpsychiater, en ik kan me geen enkel kind herinneren dat me een verhaal verteld heeft dat niet waar was, maar ik kan mij veel volwassenen herinneren die me heel veel leugens hebben verteld. Ik denk dus dat veel kinderen wel spreken, maar dat volwassenen hen niet willen horen of hen wel horen maar geen oplossing voor hun probleem hebben. ,,Soms is het ook heel moeilijk. Ik denk aan leerkrachten in het Bijzonder Onderwijs. In een klas heb je daar vaak vijfentwintig kinderen met problemen. Hoe ga je die allemaal oplossen? Er is een fundamenteel probleem dat vandaag extra scherp wordt gesteld, namelijk dat onze maatschappij dualer wordt: je hebt enerzijds de rijken en anderzijds de armen en meer en meer mensen die het heel moeilijk hebben en gefrustreerd zijn en elke dag met problemen worden geconfronteerd. Dus heb je ook meer en meer kinderen die zich slecht voelen, terwijl de mogelijkheden om de miserie op te vangen almaar beperkte worden. Er zijn veel goede, gemotiveerde maar vaak oververmoeide hulpverleners die in de schaduw werken om oplossingen te zoeken voor existentiële vraagstukken die gezinnen niet alleen aankunnen. En die vraagstukken zijn niet op te lossen met een simplistisch: 'Zeg 'ns nee, en vertel het tegen je ouders.' Humo: Toch zijn er 8.000 exemplaren van Kaatje de cactusbloem uitgedeeld in de Vlaamse scholen, op kosten van het ministerie van Onderwijs. Dr. Marneffe: En hebt u in De Morgen de agressieve reactie van de uitgever naar mij toe gelezen? En de hoge verkoopcijfers die hij opgeeft, alsof dat een criterium van kwaliteit zou zijn. Als er heel veel pornoboekjes zouden worden verkocht, wil dat dan zeggen dat ze goed zijn? Humo: Een ander argument van de uitgever was dat de koningin en drie ministers vol lof waren over het boekje. Dr. Marneffe: Dan zijn ze slecht ingelicht. En dat is jammer, want er zijn genoeg mensen in Vlaanderen die zeer goed de zinloosheid van deze nee-boekjes voor kinderen kunnen uitleggen. Niet alleen de vertrouwenscentra, maar ook een weerbaarheidscentrum als Reflex in Antwerpen. ,,Ik wil nog aannemen dat de Nederlandse studie die aantoont dat kinderen zich na het lezen of horen van deze boekjes heel slecht voelen in de lichamelijke relatie met hun ouders, hier niet bekend is, want de studie is heel recent. Maar studies die aantonen dat de perverse effecten ervan negatiever zijn dan de positieve die men denkt te beogen, werden in de jaren '80 in de Verenigde Staten uitgevoerd, en het is nu 1997. Dat wil dus zeggen dat de mensen die de ministers adviseren de vakliteratuur niet volgen. Humo: Een onderwijzeres zei dat kinderen vroeger ook vertelden dat ze niet met vreemde mensen mochten meegaan, omdat die 'vieze dingen' met ze zouden doen. Maar gevraagd naar wat die 'vieze dingen' dan wel waren, was het ergste wat ze na lang nadenken konden bedenken 'modder eten', terwijl ze nu allemaal 'verkrachten' zeggen met de gruwelijkste details erbij. Dr. Marneffe: Voila! Weet u dat er weerbaarheidsprogramma's in de zin van deze nee-boekjes worden voorgelezen in kleuterklasjes? Ik vind het gewoon verschrikkelijk, en ik vind dat ouders hiertegen zouden moeten reageren. Ik heb onlangs een voordracht gegeven voor tweehonderd ouders van wie de kinderen zonder dat ze daarvan vooraf op de hoogte waren gebracht, in de schouwburg zo'n weerbaarheisprogramma hadden gevolgd. Ik heb de hele avond niets moeten zeggen, want de ouders begonnen heel spontaan te vertellen dat ze zich heel ongemakkelijk voelden als ze hun kinderen moeten vertellen over afschuwelijke seksuele relaties, terwijl de essentie van seks toch een aangename relatie is of zou moeten zijn. Maar dat ze zich verplicht voelen om het te doen, omdat hun vrienden het ook doen. En dat hun kinderen zich er heel ongemakkelijk bij voelen, dat ze zelfs niet meer willen dat hun vader hen knuffelt. Momenteel worden kinderen gebombardeerd met pathologische seksualiteit, waardoor de boodschap wordt gegeven dat seksualiteit slecht en gevaarlijk is. En dat op een leeftijd tussen de 2 à 3 en 6 à 7 jaar, als kinderen enorm bezig zijn met seksualiteit. Humo: Als ik op de televisie klasjes zie defileren langs de garage in Elsene waar Loubna gevonden is, vraag ik me ook af of dat eigenlijk wel goed is voor kinderen. Dr. Marneffe: Ik denk dat het niet goed is. Als wij er een witte bloem willen neerleggen, als wij de ouders in hun rouwproces willen steunen oké, maar waarom moeten wij onze kinderen daarin meesleuren? Dat is weer eens kinderen opzadelen met onze eigen gevoelens. We zijn allemaal bang. Als we denken dat het met een van onze kinderen had kunnen gebeuren, zijn we ziek van ellende. Maar geven we kinderen niet het recht voor zichzelf te beslissen. Humo: Uit onze 'Kinderbrieven aan Dutroux' klonk derhalve verdriet, angst en woede, heel luid het verwijt aan Dutroux en aan hun ouders dat ze niets meer mochten. Dr. Marneffe: Natuurlijk! Het is fundamenteel belang dat volwassenen hun kinderen vertrouwen, hen de kans bieden zelf de wereld te ontdekken, dus moet je risico's nemen. ,,In ons land zijn nog steeds 24 kinderen verdwenen. Maar ondertussen zijn er 2.000 kinderen doodgereden, vermoord door volwassenen die te snel rijden. Sluit je je kind daarom thuis op? Een kind loopt veel meer risico omver gereden dan ontvoerd te worden. Houd je ze daarvoor binnen? Dat is een essentiële vraag in de opvoeding van kinderen. ,,Je kan je kinderen voor jezelf houden en je angsten op hen projecteren, maar dan behandel je hen als objecten en dat is precies wat plegers van seksueel misbruik ook doen: een kind als object behandelen. Of je kan beslissen dat kinderen personen zijn die recht hebben op eigen ervaringen, waardoor ze meer zelfvertrouwen krijgen en later beter in staat zullen zijn zich in alle omstandigheden te verdedigen. Humo: Moet je dan maar fatalistisch worden? Dr. Marneffe: Hebben onze moeders en grootmoeders ons ook geen duidelijke richtlijnen meegegeven? Doe niet open als je alleen thuis bent, neem de telefoon niet op, ga niet mee met vreemde mensen. Elementaire veiligheidsmaatregelen die alle kinderen meekrijgen. Laat je toch niet meeslepen door wat de mensen zeggen: er lopen echt geen honderdduizend pedofielen rond. Trouwens, pedofielen zijn zwakkelingen die banger zijn dan de kinderen zelf. Het is waanzin om criminelen als Dutroux en Derochette daarmee te vergelijken. ,,Er zijn volgens mij nu niet meer pedofielen dan vroeger, al wordt het waarschijnlijk financieel meer geëxploiteerd, en dat heeft dan weer met de economische crisis te maken. Als in Bangkok, waar mevrouw Botte werkt, kinderen seksueel worden misbruikt, is dat niet omdat hun ouders afschuwelijke mensen zijn. Nee, hun kinderen prostitueren is voor hen de enige manier om te overleven. Je verandert het probleem in Bangkok niet door nee-boekjes uit te delen hè, maar door een fundamentele verandering van het economische systeem. Humo: In het huidige klimaat zou ik niet graag een man zijn die graag met kinderen omgaat. Dr. Marneffe: U weet dat er een aantal jaren geleden in de Verenigde Staten een hele hetze rond pedofilie was. Nu vind je er geen jongens meer die babysitten, geen mannen meer in de kinderverzorging, geen mannen meer in de kleuterklas. Mannen zijn er enorm bang om met baby's en met kinderen om te gaan. Wij riskeren ook meegesleurd te worden in een brede repressieve beweging, en alles waar we zo voor gevochten hebben kwijt te raken. Humo: Als op een terras een ondernemende kleuter bij mij komt staan, betrap ik er mezelf op dat ik denk: 'Niet te veel aandacht geven of de moeder wordt boos.' Dr. Marneffe: Terwijl het heel belangrijk is dat kinderen van kleinsaf de boodschap van hun moeder krijgen: Het leven is ergens anders, het leven is niet bij mij. Ik heb het vaak geobserveerd op de kraamafdeling: als je een baby de borst geeft, probeert het die met zijn handjes te grijpen. Er zijn moeders die de handjes meteen vastpakken en klemzetten waardoor het kind de boodschap krijgt: ik beschik over jouw leven. Andere moeders laten de baby begaan, waardoor die de boodschap krijgt: je mag zelf zoeken, zelf proberen, zelf proberen, zelf ervaren. En dat is zo belangrijk in het leven. ,,Waarom lijden zoveel mensen? Omdat ze geen greep op hun leven hebben. Geen meester over je omgeving zijn, is het ergste wat een mens kan overkomen. Het maakt mensen gewelddadig. Humo: Betrapt u er uzelf niet op dat u sinds de affaire-Dutroux anders reageert? Dr. Marneffe: Absoluut niet, maar ik ben dan ook niet eender wie. Mijn levenspassie is: Trachten te begrijpen hoe mensen, en kinderen in 't bijzonder, met hun psychologisch lijden kunnen leren leven. Humo: Jarenlang bent u het gezicht van 'Kind in Nood' in Brussel geweest. Hoe komt het dat u daar bent weggegaan? Dr. Marneffe: Dat is een moeilijke vraag... Ik heb heel hard gewerkt om een progressieve kinderpsychiatrie uit te bouwen binnen een vrijzinnige universiteit, maar binnen het ziekenhuis zelf ontbrak de wil om echt rekening te willen houden met het psychisch lijden van kinderen. ,,Een kind dat verongelukt krijgt in ons land de beste zorgen, maar een kind dat van binnen totaal kapot is, moet naar een onthaalgezin of wordt opgevangen door een maatschappelijk werker die maar drie jaar opleiding heeft en absoluut niet weet hoe hij met zo'n kind moet omgaan. Het doen erkennen van psychisch lijden van kinderen is mijn levensstrijd, maar ik heb de mensen binnen mijn universiteit niet kunnen overtuigen. Humo: Hoeveel getallen van recidivisme telde u? Dr. Marneffe: Op 3.500 gevallen die we tussen 1986 en 1994 hebben behandeld, zijn er 26 recidivisten geweest, en een dood kind -dat is trouwens iets wat een rol in mijn beslissing heeft gespeeld - en we hadden 40% zelfmeldingen, waar dat in het begin 2% was. Ouders kwamen zichzelf aanmelden, omdat ze wisten dat ze niet bang hoefden te zijn beoordeeld en veroordeeld, agressief aangepakt of aangegeven te worden. ,,Ik vond dat ik niet de middelen kreeg om mijn politiek te voeren. Je kan het vergelijken met een hartchirurg tegen wie je zegt: 'Opereer maar harten, je krijgt vijftien minuten en een scapel.' Dan kan je ze evengoed vermoorden. Toen heb ik besloten weg te gaan. Dat was een zeer pijnlijke beslissing. Ik heb daar twintig jaar voor gewerkt, het was mijn enige doel in mijn professionele leven, maar ik kon geen compromissen aanvaarden bij de behandeling van psychisch lijdende kinderen. ,,Er wordt me soms verweten dat ik namelijk radicaal ben. Maar hoe kun je compromissen sluiten over kinderen die slecht behandeld worden? Hoe kun je aanvaarden dat daar niet de nodige middelen voor voorbehouden worden? Eigenlijk is het hetzelfde verhaal als wat er nu gebeurt: met het uitgeven van nee-boekjes wekt men de illusie dat het probleem opgelost is. Weet u, mijn jongste vroeg me: 'Mama, hoe komt het dat er nu 300.000 mensen op straat komen voor kinderen? Problemen met kinderen zijn er toch altijd geweest? Een zeer goeie vraag. Ik heb hem gezegd dat die mensen niet op straat komen voor de kinderen, maar voor zichzelf. Omdat de mensen er genoeg van hebben behandeld te worden als idioten die niet kunnen nadenken. Omdat ze bang zijn, en terecht, want ons politiek systeem, ons juridisch systeem en ons economisch systeem zitten in een enorme crisis. ,,Ik heb getracht mijn zoon uit te leggen dat kindermishandeling, foltering van kinderen en seksuele uitbuiting van kinderen het gevolg zijn van belangrijke maatschappelijke ongelijkheden en onrechtvaardigheden die maken dat volwassenen zich op kinderen afreageren. Het overgrote deel van de mensen die kinderen mishandelen, zijn mensen zoals u en ik, maar die benadeeld zijn door het leven. ,,Laat me mezelf als voorbeeld nemen: ik ben dokter, mijn man houdt van mij en ik heb toffe kinderen. Als ik dat niet had, zou ik waarschijnlijk een gefrustreerde vrouw zijn en mij afreageren op de zwakkeren in mijn omgeving. Naarmate mijn frustraties groter zijn, zou het leed dat ik berokken enorme proporties kunnen aannemen. De beste manier om kindermishandeling te voorkomen is onze sociale zekerheid in stand te houden, terwijl die nu op alle niveaus wordt afgebroken. Veel raadplegingen die vroeger gratis waren voor kinderen en zwangere vrouwen, moeten nu worden betaald. ,,Preventie van seksueel misbruik zal dus niet gebeuren via dit soort boekjes, maar door een fundamentele herziening van het soort maatschappij dat wij willen. En als ik zie wat er vandaag allemaal gebeurt, ben ik daar zeer pessimistisch over. Elke dag zijn er veranderingen die maken dat de mensen het moeilijker krijgen. Trouwens , gisteren is er iets heel ergs gebeurt. Tot gisteren was België samen met Nederland en Duitsland op gebied van kindermishandeling het meest progressieve land, waar mensen aangemoedigd werden naar de Vertrouwenscentra te komen om geholpen te worden. Gisteren heeft Mevrouw Onkelinx, in antwoord op de affaire Dutroux, een nieuw decreet over kindermishandeling doorgedrukt in het parlement van de Franstalige Gemeenschap, waarin wordt bepaald dat hulpverleners die de namen van hulpzoekenden niet doorspelen aan de gerechtelijke overheid of aan jeugdbeschermingscomitë, gevangenisstraf en een boete van 10.000 frank krijgen. Welke ouder zal nog naar een hulpverlener durven te gaan? ,,Waarvoor dient dit decreet, dat overigens genomen is tegen het advies in van alle mensen die dagelijks met kindermishandeling te maken krijgen? Het dient om de bevolking de illusie te geven dat de politici het probleem van kindermisbruik nu onder controle hebben! Die kinderen zijn niet gestorven omdat ze door een volwassene in een auto zijn gesleurd en ontvoerd; ze zijn gestorven omdat de verantwoordelijken van het gerechtelijk systeem hun werk niet gedaan hebben. ,,Nu ja, de centra voor hulpverlening in ons land weten maar al te goed dat het gerecht zelden reageert als kinderen geholpen moeten worden. Het gerecht belichaamt het vaderlijk gezag. Slechts heel zelden heeft het Vertrouwenscentrum van Brussel een beroep gedaan op het gerecht, maar in 3% van de gevallen, en het is dikwijls vergeefs geweest. Want alle magistraten en alle advocaten zeggen iedere keer weer: 'Hoe kan je een man beoordelen en veroordelen op basis van het woord van een kind?' Ze vinden het woord van een man zwaarder wegen dan dat van een kind. ,,Met preventie van kindermishandeling en van seksueel misbruik is het zoals de mama van Elisabeth Brichet het bij de begravenis van Loubna heeft gezegd: 'Het kwade zijn de kleine compromissen die je elke dag uit eigenbelang sluit, en omdat je geen rekening houdt met mensen wie constant onrecht wordt aangedaan. Het goede is een strijd van elke dag.' ,,Een strijd, ja. Wij dachten dat die open manier van kinderbescherming verworven was, en kijk: in een oogwenk is ons werk van twintig jaar tot de grond afgebroken. De mensen van de kindermishandelingteams zijn enorm geschokt, en ik hoop dat er een felle reactie komt. Humo: bestaat er enig gevaar dat dit decreet naar Vlaanderen overwaait? Dr. Marneffe: Daar is weinig risico op, denk ik. Sinds de splitsing van de gemeenschappen heeft de Franse Gemeenschap zich door het Franse model laten inspireren, en het Frans model is heel repressief. Vlaanderen wordt meer beïnvloed door Nederland, en bovendien zitten er zeer goede mensen, zoals dokter Adriaenssens, die er bij het ministerie van Justitie wel voor zal waken dat het hier niet dezelfde weg opgaat. ,,In Brussel heb je nu wel de bizarre situatie dat de Vlaamse centra nog op een vertrouwelijke basis kunnen werken, terwijl de Franstalige centra repressief moeten optreden. Hum: Om terug te komen op bezorgde ouders: wat zou u ouders aanraden die hun kinderen willen waarschuwen, zonder hen bang te maken? Dr. Marneffe: Als ouders absoluut met hun kinderen over ongewenste seksuele relaties willen spreken, moeten ze dat binnen een positief kader kunnen doen, waarbij wordt gesproken over het belang van seksualiteit in ons leven. En daar durft vandaag de dag niemand iets over te zeggen. Nee, men spreekt over aids, daar gaat iedereen van dood. Men spreekt over seksueel misbruik, over pornografie, over alle negatieve aspecten van seksualiteit. Maar over het belang van de liefde en van verliefdheid in ons volwassen leven wordt niet met kinderen gesproken terwijl er niets belangrijkers bestaat. ,,Ik denk dus dat je wel kunt zeggen: ga niet mee met om het even wie, want er zijn mannen - niet veel, maar er zijn er - die denken dat ze seks met kinderen kunnen hebben. Maar je kunt dat alleen zeggen als je bereid bent eerst over seksualiteit te spreken en wat dat later voor hen zal betekenen. Humo: Ik vraag me af of het angstklimaat dat nu heerst, van de jonge kinderen van nu getekende volwassenen zal maken. Dr. Marneffe: Nee, kinderen zijn niet alleen sterker dan we denken, maar getekend worden ze door hun ouders. Psychologische problemen op langere termijn worden niet veroorzaakt door een trauma op zich - zij het seksueel misbruik of bizarre gebeurtenissen - maar door het onvermogen erover te praten. Stel dat je iets vreselijks meemaakt en je krijgt de kans met je moeder of je vader of met andere mensen erover te praten, er aandacht voor te krijgen, er woorden op te plaatsen, het waarom te begrijpen, dan kan je daar overheen geraken. Je houdt er wel een litteken aan over, maar het is geen open wonde meer. ,,Het onvermogen van volwassenen om eerlijk met kinderen om te gaan als volwaardige, mondige partners maakt dat kinderen later gefrustreerde en ongelukkige volwassenen worden. Hoe meer middelen je kinderen geeft om sterk en zelfverzekerd te worden, des te gemakkelijker zullen ze het later hebben om pijnlijke dingen te verwerken. ,,Een moeilijke opdracht voor ouders, maar dat is de positieve boodschap die ze van onze politici zouden moeten krijgen in plaats van die 'Leer nee zeggen, dan zal het allemaal wel gaan'! |